Hoogtepunten uit podcast #20: Opoffering

Wat is de relatie tussen zorgtaken en opoffering? In de 20e aflevering van onze podcast gaan we hierover in gesprek met zorgethicus Inge van Nistelrooij. We hebben het met haar over allerlei vormen van zorg – zorgen voor jezelf, zorgen voor kinderen, mantelzorg – en de rol die opoffering hierbij speelt. Want: vrouwen zorgen meer dan mannen. Hoe spelen de verwachtingen die we van vrouwen en mannen hebben hierbij een rol en welke impact heeft dit op hun leven? Beluister het in deze extra lange laatste aflevering van dit seizoen!

Wat is zorgethiek?

Inge van Nistelrooij legt ons uit wat zorgethiek is: “Het is een relatief jonge ethische stroming. In de jaren ‘70 opgekomen vanuit feministische wortels. Het begon met een constatering van een psycholoog, Carol Gilligan. Zij zei: ‘Als ik mensen vraag naar hun morele overtuigingen, dan hoor ik dat mensen vaak redeneren vanuit rechtvaardigheid. Maar mensen redeneren ook vanuit: ‘care’, oftewel ‘zorg”. Mensen focussen zich dan op relationele verbanden, op zorg voor anderen. Je denkt dan niet abstract, maar je redeneert vanuit verantwoordelijkheden die je voelt.”

“Die verantwoordelijkheden kunnen botsen. Bijvoorbeeld: ik ben moeder. Aan de ene kant wil ik het beste voor mijn kind, en je wilt ook nog goed zijn voor jezelf. Zo wil ik mijn eigen loopbaan vormgeven, maar ik wil er ook zijn voor mijn kinderen. Dat kunnen botsende verantwoordelijkheden zijn. Zorgethiek gaat over: hoe ziet die wens eruit om te zorgen en zorgen voor anderen? En het denkt na over: hoe kunnen we de wereld anders inrichten en zorg daarin leidend te laten zijn?”

Ethiek en opoffering

“Het idee bij een ethicus is vaak: die weten een oordeel te vellen, die weten wat goed is. Maar bij ethiek gaat het juist om welke morele aspecten spelen bij onderwerpen en beslissingen een rol spelen. Zorgethiek heeft veel oog voor de concrete situatie waarin je die afweging maakt. En laat zien dat je voor het streven naar het goede, andere dingen moet laten.”

Opoffering is een thema waar Inge zich veel mee bezighoudt, en dan met name op het gebied van mensen die zorg verlenen. Inge ging op zoek naar de definitie van opoffering: “In de theorie kwam ik heel vaak tegen: zorgen is goed, maar je moet jezelf niet opofferen. Maar wat verstaan we daar onder opofferen? In de theorie was er nog weinig aandacht voor. Dat komt deels omdat vanuit de emancipatiestrijd jarenlang gestreden is om vrouwen niet per se te linken aan zorgtaken en opoffering – als onderdeel van feministisch onderzoek. Maar als je opoffering afwijst als een fenomeen om zorg mee te beschrijven, dan is het lastig als je geen alternatief biedt.”

“In zorginstellingen zag ik dat mensen wel degelijk offers brachten: nachtdiensten draaien, lichamelijk zwaar werk uitvoeren. Ik dacht: als we moeten duiden waarom deze mensen dit doen, zou opoffering dan niet een goede term zijn om dit te beschrijven. Maar daar kunnen zorgverleners zelf zich meestal niet in vinden: ‘Nee’, zeggen ze dan, ‘dat doe ik niet hoor’.”

“Ik omschrijf opoffering als: je doet iets wat anderen niet op kunnen brengen. Je doet iets waarvan je vindt: het hoort erbij. Zorg is nu eenmaal ook ‘s nachts nodig, dus draai ik nachtdiensten. En er zit een vanzelfsprekendheid in: het kan niet anders. ‘Als ik zinvol werk wil doen, dan hoort dit erbij’. Het is dus ook een vorm van identiteitsrealisatie – dit is wie iemand is. Opoffering en zelfopoffering horen daarom bij zorg.”

Zorgen voor anderen

“Ik doe bijvoorbeeld onderzoek naar ouders die zorgen voor kinderen met een beperking. Mensen zeggen wel eens: ‘Ik krijg er ook veel voor terug’. Ik versta dat als economische taal: ‘ik geef veel, maar ik krijg er ook veel voor terug’. Ik snap wel dat mensen zo praten, maar wat mij betreft ligt er een laag onder en die draait om verwevenheid. Als ik geef, doe ik ook iets voor mezelf. Ik doe iets dat ook voor mezelf zinvol of waardevol is.”

“Mensen die dus in de zorgverlening werken of voor iemand zorgen, krijgen te maken met veel verschillende elementen. Ze doen iets omdat het zinvol is, omdat het nodig is, ze offeren iets op, maar doen dat ook omdat het voor hen waardevol is. “Dat gevoel van verwevenheid betekent ook: ik kan niet toezien dat een ander dit overkomt, ik moet ze beschermen. Dit is een reflex waar we over na moeten denken – veel zorgverleners voelen dit. Stel dat je na het zorg geven bij iemand weggaat die ligt te huilen, dat kun je ook zelf niet aan. Dat is een goed voorbeeld van die verwevenheid.”

Moederschap

Inge richt zich in haar onderzoek onder andere op de ideologie rondom moederschap. Vrouwen zorgen nog 1,5 keer zoveel als mannen. Hebben we andere verwachtingen van vrouwen, waardoor ze zich opofferen? “Ja, dat is omgeven door de culturele verwachtingen en patronen die we hebben. Veel mensen hebben dit geïnternaliseerd, sommigen kunnen zich hieraan onttrekken, anderen voelen zich aangesproken en daardoor een verantwoordelijkheid.”

“Ik denk dat het te simpel is om enkel te blijven meten of vrouwen nog achterlopen, te weinig betaald werken en dingen doen als onbetaalde arbeid. Er zijn tal van initiatieven en analyses gemaakt vanuit de vrouwenbeweging, waarbij de vraag is onderzocht: zou je dit nu moeten betalen? Als ik de oplossing had, zou ik daar misschien veel in beweging kunnen brengen. Maar het is heel ingewikkeld.”

Economie, gemeenschap en zorg

“In de politiek hebben we het veel over de economie. We missen daarmee oog voor gemeenschapszin en zorg. Als we gewoon simpelweg ieder van ons naar ons eigen leven kijken, hoe dat leven er ook uitziet, een groot deel van onze dag vult zich met zorg. Zorg voor onszelf, voor ons lichaam en voor onze omgeving, voor mensen en dieren om ons heen. Het is een praktijk die nodig is. Als er bijvoorbeeld een noodsituatie is, laten we ook alles uit onze handen vallen – ook economische activiteiten – om te gaan zorgen.”

“Zorg is echt een belangrijk onderdeel van ons leven, hoe komt het dat dit niet een prominente plek heeft op de politieke agenda? Dit komt ook omdat de mensen die de zorgtaken uitvoeren en de mensen die van de zorg afhankelijk zijn, weinig stem hebben. Die hebben we behoorlijk naar de marge van de samenleving geduwd.”

“Macht en zorg zijn ongelijk verdeeld. Je kunt jezelf ontplooien, als je zorgtaken aan andere mensen kunt overlaten. We hebben dus te weinig oog voor onbetaalde of betaalde zorgtaken. De oplossing? We zouden weer een politiek veld moeten creëren waarin die 3 belangrijke delen van ons leven weer gelijkelijk worden besproken en ook in onderlinge samenhang. Als je economisch sterk wilt zijn, wat doen we dan intussen met die gemeenschap en wat doen we met zorg? Economisch bezig zijn veronderstel dat je ook te maken hebt met zorg.”

Mantelzorg

“Dit zie je sterk terug bij mantelzorg: deze mensen krijgen te maken met botsende belangen. Want ze zien het vaak als een belangrijke periode om mee te maken. Ook al krijgen ze er niets voor terug, dat maakt niet dat het niet het juiste is.”

“Ze ervaren vaak tegendruk van werkgevers en collega’s: als je deze baan wilt doen, dan moet je er wel zijn en op deze uren. Bij flexibele uren zijn mantelzorgers (met een zware mantelzorgtaak) hele loyale werknemers en collega’s. Maar dat vraagt wel om een afstemming tussen het betaalde werk enerzijds en onbetaalde werk anderzijds. Als je in een mal wordt geduwd die niet te verenigen is met zorgtaken, dan ontstaan er conflicten. En moeten mensen de keuze maken tussen: kies ik voor een loopbaan of een rol waarin ik onvervangbaar ben?

Documentaire Beklemd

Op donderdag 16 juni gaan we verder met deze vraag, en vertonen we in Beeld & Geluid in Den Haag voor het eerst de korte documentaire ‘Beklemd’ – een korte documentaire over de te overwinnen obstakels voor vrouwen bij het combineren van werk en zorg. De documentaire vertelt het verhaal van Zohra, Hannah en Marcella: 3 vrouwen die, net als vele anderen, niet (volledig) vrije keuzes kunnen maken over hun werk-zorgverdeling. Aansluitend voeren we een interactief gesprek over de oplossingen. Wil je hier bij zijn? Kijk dan hier voor meer informatie: https://www.womeninc.nl/agenda/premiere-beklemd